s [ Pobierz całość w formacie PDF ]

tów społecznych, wykorzystywanych przez carat:   ten ruch robotniczy jest
bardzo poważny i spokojny i obok stanowczości wymagań posiada pewien
zarys szlachetnej godności ludzkiej...  pisze w listach. Rozpacz Orzeszkowej
28
płynie jednak z faktu, że rewolucja 1905 r. odsłoniła jej nie tylko grozę kon-
fliktów społecznych, które muszą rozsadzić stary świat, ale ognistą błyskawi-
cą oświetliła nicość i bankructwo burżuazji. Orzeszkowa zrozumiała, do kogo
należeć musi przyszłość, ale kroku ku tej przyszłości uczynić nie była już w
stanie. Dlatego przejmującym poczuciem klęski przemawiają jej ówczesne
wypowiedzi: ,,Z wichrów i gromów tych wyłoni się zapewne przyszłość jakaś,
ale już nie moja. W grozie i żalu kończą się dni, rozpoczęte w nadziei i rado-
ści, snute w pracy dla tego, co teraz bliskie skonania .
Stanowisko Orzeszkowej wobec rewolucji 1905 r. to jeden z przykładów
mówiących o tym, jak nieuchronne prawo uwstecznienia kultury burżuazyj-
nej w okresie imperializmu i nasilenia walk klasowych proletariatu w nie-
wielkim stosunkowo stopniu dotknęło Orzeszkową. Nie pozwoliła się ona
nigdy zepchnąć na pozycje nacjonalizmu, narodowego szowinizmu, zacho-
wała zawsze zrozumienie dla haseł międzyludzkiego braterstwa, przyjaz
ń i
szacunek dla kultury innych narodów, tak jak nie podjęła nigdy hasła ugody
z zaborcą. Choć odeszła z czasem od materializmu swej młodości, nie pogo-
dziła się nigdy z klerykalnym kołtuństwem i wpływami Ciemnogrodu, nie za-
parła się szacunku dla wiedzy, dla twórczego, odważnego wysiłku myśli
ludzkiej. Wbrew teoriom filozofii i estetyki imperializmu wyznaczała też zaw-
sze wiedzy i sztuce hasła służby społecznej, obowiązek jaśnienia  nad czymś
i dla kogoś , potępiała oderwanie artysty i pisarza od życia, zamknięcie w
ciasnych ścianach pracowni.
Nasilenie i zaostrzenie konfliktów społecznych, które ograniczyło zasięg
obserwacji i załamało najcenniejsze elementy realizmu Orzeszkowej, musiało
jednak z konieczności zbliżyć w pewnej mierze jej technikę pisarską do pew-
nych cech poetyki modernistycznych kierunków sztuki okresu imperializmu.
Pojawiają się w jej książkach elementy symbolizmu, usiłujące zastąpić fanta-
stycznym skrótem lub symboliczną wizją dawną realistyczną analizę sytuacji
społecznej. Tak na przykład w Australczyku (1893) obraz miasta kapitali-
stycznego na zachodzie Europy i otoczenia bogatego bankiera rysuje Orzesz-
kowa w formie fantastycznej sarabandy wokół ,,złotego cielca , w formie
,,kuz
ni Midasa . Pozytywną bohaterkę swej póz
nej twórczości, Sewerynę z Ad
astra (1902), ukazuje na tle legend puszczy o walczących ze złem rycerzach i
białej łani, przynoszącej wezwania bogów. Bardzo różnią się legendy Ad astra
od realizmu i głębokiej prawdy podań ludowych z Nad Niemnem  od historii
Jana i Cecylii i powstańczej Mogiły. Teraz są to symboliczne obiektywizacje
wewnętrznych dramatów walki i ofiary bohaterów jedynego niemal i wyłącz-
nego problemu tego etapu pisarstwa Orzeszkowej. Realistyczny dialog oraz
plastyczny, nasycony głęboką wiedzą o świecie opis charakterystyczny dla
dotychczasowej twórczości autorki Nizin i Nad Niemnem coraz częściej ustę-
pować zaczyna partiom lirycznego monologu czy poetyckiej stylizacji, defor-
mującej zarysy rzeczywistości. I pod tym względem jest Ad astra szczytowym
przejawem nowych tendencji stylowych. Przestylizowane i przeliryzowane są
również niektóre opowiadania z tomu Gloria victis.
Jednakże nurt realizmu w twórczości Orzeszkowej nie zamiera także i w
latach dziewięćdziesiątych; zwłaszcza w jej literackim dorobku zanotować
można wiele osiągnięć w tym zakresie. Realizm ten jest jednakże ograniczo-
ny, przede wszystkim przez zawężenie tematyki, nikną bowiem wówczas po-
stacie ludowych bohaterów, prawda ich walki i cierpienia. Nurt obrazowania
29
krzywdy ludzkiej słabnie, pisarka, wyjątkowo zupełnie podejmując ten temat,
nie umie wskazać jej realnego, społecznego uwarunkowania, rozpatruje cier-
pienie człowieka na płaszczyz
nie ,,złego losu . Natomiast wzmaga się teraz
ostrość widzenia rozkładu własnej klasy. Obrzydzenie i zgroza wobec
uwstecznienia kultury burżuazyjnej jest dominującym elementem schyłku
twórczości Orzeszkowej. Z pasją i nienawiścią rysuje teraz pisarka portrety
burżuazyjnych groszorobów. W książkach jej przewijają się postacie bankie-
rów i finansistów przemysłowców i giełdziarzy, w każdym z nich odkrywa zaś
autorka drapieżną bestię, żerującą na słabości przeciwnika, żyjącą z ruiny i
nędzy ofiar, deprawującą innych. Siłą realistycznego skrótu uderza w noweli
Liść uschły obraz finansisty w czasie rozgrywek giełdowych:  miotał się teraz
we wszystkie strony, ku przeciwnikom wyciągał ściśnięte pięści, ze sprzymie-
rzeńcami porozumiewał się przez spojrzenia, uśmiechy i gesty szyderskie,
jadowite, niekiedy błazeńskie. Wprost, jak to mówią, wyskakiwał ze skóry, a
raczej miotało nim, w głosie mu ryczało, przez oczy parskało i przez drgającą
skórę wyskakiwało zeń zwierzę... W Australczyku rewia znakomitości boga-
tego miasta służy do demaskacji dawnych bohaterów walki o postęp, wystę-
pujących we wczesnej powieści Orzeszkowej: lekarza, inżyniera, artysty i na-
ukowca. %7łałośnie wygląda w tym świetle plon walki o  nowy ład burżuazyj-
ny, ukazywany przez pisarkę z gorzką ironią:  ,,Roman wraz z innymi prze- [ Pobierz całość w formacie PDF ]